Sarcófagos de a Laxe do Prado

Hai un estupendo artigo do historiador Xerardo Dasairas publicado no Faro de Vigo sobre este e outros sartegos do concello de Cangas:

Mystica Itinera: camiños e lugares de devoción (II)
Nesta segunda achega o autor céntrase nas tumbas escavadas en pedra

Xerardo Dasairas 1-11-2020 (Faro de Vigo)

Como soporte a estas Rutas Berobreicas ao santuario pagano do Facho, poderiamos incluir as tumbas paleocristianas que ainda se conservan en diversos puntos do concello e cuxa ubicación garda, sen dúbida, unha relación con aquel. Como poderemos constatar, non estamos a falar de necrópoles como a de San Martiño de Moaña ou as doutros lugares da península, senón de tumbas únicas ou en parella que se distribúen por diversos puntos do concello cangués: dúas en Vilanova, duas en Santiás (Centeás=de centeo) , varias en Aldán, unha en Santa Marta e duas na Moimenta (unha inacabada) en Río de Esteiro–Hío. Case todas adoptan a orientación de oeste (cabeceira) a leste como as igrexas e son de tipo bañeira, agás as dúas últimas citadas que xa mostran unha estrutura antropoide máis evoluída. O sartego do lugar de Santa Marta, catalogado en 1956, era coñecido como a Pía dos Mouros, designación xenérica en Galicia para os monumentos que se cren de moita antigüidade e atribuidos a estes seres míticos que habitan castros, mámoas e penedas. Outra designación máis tardía deste sartego foi a de Pía da Santa e a comezos do século XVII faise mención dunha eremitana neste lugar chamada María Manle. A tumba sobre a peneda frente ao pazo en Aldán tamén conta cunha lenda que quere xustificar a sua existencia en tan chamativa ubicación, denominándoa como a Cama do Demo onde se dicía que este xacía cunha moza da parroquia e tiña un fillo por semana, é dicir cada sete días, número cabalístico que se repite tamén nos peitos que se lle atribuían á Dema do Hío. 
Asemade, tamén se localizan outras tumbas exentas, posteriores no tempo e máis elaboradas, no chamado Frendoal de Aldán convertidas logo en bancos, unha máis na reitoral do Hio, noticias sobre outra, partida pola metade, perto da Cuz do Castro en Darbo e unha máis no camiño de Baralonga a Aldán. En principio, este espallamento de tumbas escápase das interpretacións (diverxentes) dos arqueólogos que estudaron xacementos paleocristiáns con grande profusión de tumbas excavadas na rocha, situadas en torno a centros de culto da época tardorromana ou altomedieval. Porén, hai outros expertos que dilatan estes enterramentos no tempo (tumbas exentas), estendéndoas ata os comezos da Baixa Idade Media, nun momento anterior á creación das parroquias e as igrexas cuxo interior e adros acollerían logo as inhumacións. Aínda que a cremación nunca foi prohibida pola igrexa, imporíase o enterramento do corpo como práctica de orixe romano do que temos algunha mostra na nosa zona e se relaciona coa proximidade dalgún vici ou villae. Como fose, a datación destas tumbas é moi difícil de concretar pois a sua ubicación a intemperie eliminou os restos polínicos e son moi escasos os obxectos recuperados nas mesmas, apenas fíbulas ou broches pertencentes ás vestimentas e nunca armas ou símbolos de poder que nos remiten á humildade dos enterrados como poderían ser os primeiros eremitas cristiáns. A inexistencia de tampas ou laudas nestas sepulturas tamén supón unha eiva na sua datación, tal como acontece coas chamadas de estola que se cren da época suévica-medieval. Destas laudas só temos referencia da do sepulcro de Aldán que se di que foi retirada por unha veciña e dunha parte doutra que apareceu no presbiterio da igrexa de Coiro. Se descontamos esta e máis a achada en San Martiño de Moaña, ubicadas tamén onde se ergueron igrexas, constatamos que a maioría destes sepulcros se concentran na área de Cangas e máis aínda na do Hío-Aldán. Por outra parte, se observamos a ubicación destes pequenos eremitorios podemos elucubrar coa sua intencionalidade extratéxica de cara a frear un fluxo peregrinatorio cara o Santuario pagano do Facho ao se situaren en puntos significativos dos camiños ou en lugares de fácil desembarco na ría de Aldán. Algúns expertos no tema aluden a que o fluxo peregrinatorio ao Santuario de Berobreo non só era local senón que podería abranguer ata unha distancia de máis de vinte quilómetros, descoñecendo as razóns de tal precisión (un día de viaxe?) pero que viría xustificar o establecemento deses eremitorios cristiáns para o control dos devotos. 
Dase por certo que o culto ao Deo Laris Berobreo se estendeu ata o século V e cabe que fose nesta época cando se ubicase xa o eremitorio cristiano de Santiás (O Hio) como acreditan as sepulturas excavadas na rocha e en cuxo nome un experto lingüista viu erróneamente un Sanctus Ioannis. 
Aínda que xeradas na Idade Media, lendas como a da Curuxana que fala dunha Vila (Ávila=A Vila) arrasada por unha grande onda, tamén nos remiten ao episodio bíblico en que Salomé, despois da danza na que termina espida, lle pide a Herodes Antipas por consello da sua nai, a cabeza de San Xoan O Bautista, tamén sanador de almas pola auga. 
Esta lenda pertence ao numeroso grupo narrativo sobre cidades asulagadas existente en Galicia pero difire no seu relato do castigo aos paganos en que non participa nen Xesús, nen a Virxe co Neno… e sendo moi similar á lenda de Toralla (Troia no dicir popular) que a relaciona cunha cidade asulagada chamada así, de onde se di que procede o nome. Para uns, estas lendas teñen orixe celta (Bretaña, Irlanda) ou xermánico (Alemaña) mais semella que as nosas o que pretenden é explicar a presenza de restos de pobos ou vivendas descubertos na expansión medieval e combater mitos fundadores de orixe pagano. Por isto, hai quen di que este corpus lendario foi utilizado e espallado polos monxes cistercienses como relatos bíblicos cristianizadores e de aí a presenza da cidade de Lucerna (ou Valverde) para designar a moitas delas. 
Mais, este non non é o caso da referente á Curuxana, o que a fai moi exclusiva, pero si que pode enlazar coa documentada presenza de posesións cistercienses de Armenteira na zona de Viñó e mesmo na presentación que ostentaron da igrexa parroquial do Hío. Temos que supoñer que moito tempo despois do eremitorio de Centeás e anulada a influencia sanatoria de Berobreo e a sua simbiose co apóstol bautista, se plantexase a erección dunha capela ou igrexa sobre a cripta, mais todo indica que se preferiu a construción dunha capela dedicada xa a San Andrés, apóstol de profesión pescador e, xa que logo, máis próximo ao traballo dos habitantes da zona. 
Os restos desta capela, achados en Santarandel (San Andrés) volvería a xerar outra lenda, tamén con similitudes noutras partes e mesmo en Darbo, que tenta explicar a presenza dos restos relixiosos e a mesma advocación da parroquia, ao se negar este santo a ser levado para Aldán, mostrando a sua preferencia polo Hío. Finalmente, ergueríase a igrexa de Santo André do século XII que exhibe no tímpano da portada claros elementos da arte paleocristiana e un entrelazado que representa a X do Xristus constantiniano, o que acredita a sua antigüidade. Porén, hai quen quere ver nesa cruz entrelazada do tímpano da porta principal, unha de Santo André, mais este motivo tamén aparece noutras igrexas como a de Cela ou Bembrive, sen estaren baixo esta advocación. 
Algún que outro autor destes temas, máis ousado ainda do que nós, asevera que aquí se facía unha peregrinación con cadaleitos desde lugares do sur de Galicia e que chegaba ata o Hío, e que isto non é unha lenda (?) senón a herdanza que Berobreo lle deixou a San Andrés. O que si que non é lenda é a existencia en Centeás (O Hio) da gruta ou cripta funeraria medieval da que xa falamos e que segundo contan os veciños era un túnel que chegaba ata onde están as tumbas excavadas na rocha. 
Nada sabemos das excavacións desta cripta e insistimos en que deberían retomarse pois neste sentido só contamos co único referente concomitante da chamada cripta da Ascensión en Augas Santas (Armeá-Allariz) sobre a que se iniciou a construción dunha igrexa. Sobre a súa función existen dúbidas pero vese mellor como un lugar de enterramento e de cremación polas tampas de sarcófagos atopadas e a referencia popular ao Forno da Santa onde se di que foi queimada Santa Mariña. Sobre a cripta de Centiás tamén se di que foi un forno pero de tellas cuxo topónimo ainda pervive nunha rua próxima. 
Tampouco é lendaria a existencia do retábulo barroco no que na representación do inferno figuraba a chamada Dema do Hío alimentando aos seus sete peitos a uns demiños e que polo seu atractivo morboso, foi retirada e destruida por A. Graña, daquela cura da parroquia. Neste sentido temos que dicir que este tipo de representacións das ánimas e do inferno aínda se poden ver nalgunhas igrexas da península sen ter que facer máis comentarios ao respecto. Supomos que co relatorio que vimos de facer hai suficientes vimbios para enmarcar varias rutas turísticas neste Mystica Itinera ou Itinerarios místicos aos que se lle debería engadir o interesante e profuso legado románico-barroco no Morrazo ao que xa nos temos referido anteriormente.